مراحل فراگیری نوشتن در کودکان

 برای این که آموزش نوشتن از کارآیی لازم برخوردار باشد، لازم است از نحوه  فراگیری نوشتن کودکان و سطوحی که در این فراگیری طی می کنند، آگاه باشیم. آگاهی از نقاط عطفی که کودکان در فراگیری نوشتن طی می کنند، به ما کمک می کند برنامه ریزی و تعامل با آن ها را متناسب با رشد و توانایی های آن ها پی ریزی کنیم. لازم به تذکر است که این نقاط عطف، حول و حوش یک سن ( البته به میزان متفاوت  ) درکودکان رخ می دهد  .

 نقاط عطف فراگیری نوشتن در کودکان

ساورز نقاط عطفی را که کودکان در هنگام فراگیری نوشتن طی می کنند، به این شرح معرفی می کند:

الف) مرحله خط خطی کردن:کودک نوپا کاغذ را خط خطی می کند، به تدریج خط خطی کردن ها، شکل هنرمندانه ای به خود می گیرند و نهایتاً تلاش های آغازین کودک برای نوشتن کد یک زبان خاص شروع می شود. باید دانست، تجربه های قبلی کودک و توانایی های او در زبان شفاهی، و رشد احساسی – اجتماعی، حرکتی و شناختی، روی هم رفته تعیین کننده رفتارهای نوشتاری اولیه کودک هستند.

 ب) املای من در آوردی:این مرحله حول وحوش 5 سالگی رخ می دهد. مثلاً زمان افعال را همیشه حال در نظر می گیرد.

 ج) املای قراردادی :این مرحله حول و حوش 5 سال و ده ماهگی تا 6 سال و سه ماهگی رخ می دهد. در این مرحله، کودک می تواند برخی از کلمات را بخواند، ولی نمی تواند آن ها را بنویسد  .

 با این توضیحات روشن می شود که در چهار سال اول زندگی کودک، پایه و اساس آموزش نوشتن رسمی در او شکل می گیرد. منظور از نوشتن رسمی، استفاده از کد نوشتاری یک زبان، متناسب با هدف (مقاصد) و نیز مخاطبان متفاوت است.

با شروع آموزش مدرسه، نوشتن رسمی شروع می شود. در مدرسه روی یادگیری دیداری کل کلمه تأکید می شود. در این زمان درک و ارزش نهادن به تلاش های نوشتاری اولیه کودک می تواند، محیط مناسبی برای پیشرفت او در امر نوشتن فراهم کند.

 در پایان سال اول ابتدایی از کودکان انتظار می رود که بر نوشتن حروف الفبا مسلط شوند. در این مرحله، کودک به تولید فیزیکی حروف توجه کم تری می کند و حروف و ارقام را رونویسی می کند و درک دیداری او به حدی می رسد که تفاوت های اندک میان حروف، مثلاً میان " ب" و "ت" را پیش بینی می کند. همچنین می تواند تمایزات شنیداری ظریف تر مثلاً میان "ب" و "پ" را تشخیص دهد. رفته رفته توجه کودک به الگوی هجایی واژه ها جلب می شود  

تا این مرحله، دانش نوشتاری کودک در سطح واژه، شامل اطلاعاتی در مورد واج ها، حروف، روابط میان صامت ها، مصوت ها و هجاهاست. اگر معلم بتواند انگیزه  بیش تری در کودک ایجاد کند، او به سرعت از نوشتن کلمات منفرد، به نوشتن جمله رو می آورد. البته جملات اولیه کودک صرفاً شامل دسته هایی از کلمات هستند، اما رفته رفته شباهت بیش تری با جملات رسمی پیدا می کنند. به تدریج نقطه گذاری، فاصله گذاری و برخی ایجاد ارتباط شفاف با خواننده ( مخاطب )  را می آموزد.

 نکاتی که در طراحی فعالیت های نوشتاری مناسب برای فراگیران کوچک باید مدنظر قرار گیرند:

 در طراحی فعالیت های نوشتاری مناسب برای فراگیران کوچک، معلم ( مربی ) باید نکاتی را مدنظر داشته باشد که به قرار زیرند:

نقش مهارت های حرکتی

محیط نوشتن

 داشتن نگرش مثبت

الگو بودن معلم در معرفی نقش های نوشتن

تشویق دانش آموزان به نوشتن گروهی

 استفاده از انواع محصولات نوشتاری معنی دار

اهمیت توجه به خصوصیات فردی کودک

در این جا یک یک موارد یاد شده به تفضیل مطرح می شوند

^{نقش مهارت های حرکتی}

قبل از فراگیری مهارت های حرکتی جزئی (ظریف) ، باید فراگیری مهارت های حرکتی کلی صورت گیرد. با این فرض، معلمان کودکستان و کلاس اول باید فعالیت های حرکتی کلی را دربرنامه روزانه شان بگنجانند. طراحی تصویرهایی با قلم مو و انگشت دست روی شن و  ... به آمادگی قبل از نوشتن منجر می شود. پس از فراگیری مهارت های حرکتی کلی، کودکان آماده می شود که در زمینه مهارت حرکتی ِ ظریف نوشتن آموزش ببیند. معمولاً اولین نوشت افزارهای کودک، نمونه بسیار بزرگی از همان نوشت افزارهای مختص بزرگ ترها هستند. مداد بچه های کودکستانی باید بلندتر، ضخیم تر و قطور تر از مداد بزرگ تر ها، و خطوط روی کاغذ نیز یک تا دو سانت  بلندتر باشند. استفاده از نوشت افزارهای مورد استفاده بزرگ ترها به کندی و در فاصله زمانی سه تا چهار سال رخ می دهد و معمولاً کلاس سومی ها و کلاس چهارمی ها اجازه دارند که از نوشت افزارهای مناسب بزرگ تر ها استفاده کنند  .

محیط نوشتن

محیط نوشتن بسیار شبیه محیط خواندن است، زیرا وظیفه ایجاد زمان، فضا و نوشت افزار مناسب، به عهده معلم است. نوشتن باید بخشی از فعالیت های روزمره کلاس کودک باشد که معمولاً به سه مهارت زبانی دیگر اعم از: خواندن، شنیدن و صحبت کردن در آمیخته است  .

 داشتن نگرش مثبت

نگرش مثبت معلم نسبت به تلاش های نوشتاری کودک، به اندازه فراهم کردن زمان و فضا و مطالب نوشتاری مناسب حائز اهمیت است. متأسفانه بزرگ ترها غالباً آن صبر و تحملی که در مورد خواندن ابتدایی کودک بروز می دهند، در مورد نوشتن او نشان نمی دهند  . مثلاً خط خطی کردن ها، از نظر بزرگ تر ها پدیده ای بی اهمیت تلقی می شود. در حالی که باید دانست، خط خطی کردن ها و تقاشی ها سطوح آغازین نوشتن هستند که در پیشرفت مهارت نوشتن کودک در مراحل بعدی بسیار حائز اهمیتند. بنابر این تلاش های کودک در این مرحله، باید مورد تشویق بزرگ تر ها قرا گیرد. در گذشته، معلمان به کودکان اجازه نمی دادند که از املای من در آوردی استفاده کنند. همین امر، توانایی کودکان را در نوشتن جملات و داستان های محدود می کرد. معلمان به جای این که به ایده یا داستانی که کودک مایل است بنویسد توجه کنند، به املای صحیح آن ها توجه داشتند و همین مسأله باعث می شد، کودک دقت خود را روی املای حروف و کلمات مفرد صرف کند، نه روی ایده یا داستانی که مایل است بنویسد. در نتیجه به شدت خسته می شد. معلمان باید به این باور برسند که خواندن و نوشتن کودکان از طریق انجام تمرینات بیش تر پیشرفت می کند و آن ها باید در پذیرش تلاش های کودکان در هر دو زمینه خواندن و نوشتن، حوصله بیش تری به خرج دهند. واکنش مثبت معلم و بر انگیختن کودک به سمت تلاش بیش تر، مهم ترین مؤلفه در ایجاد یک کلاس نوشتن مناسب است  .

الگو بودن معلم در معرفی نقش های نوشتن

نقش دیگر معلم در آموزش نوشتن این است که الگویی در معرفی نقش های نوشتن باشد  . یادداشت هایی که معلم برای والدین می نویسد، تهیه کارت هایی با نام کودکان روی میز تحریر آن ها و نوشتن نامه های تشکر آمیز به شاگردان داوطلب فعالیت کلاسی، از جمله شیوه هایی هستند که معلمان به واسطه آن ها اهمیت نوشتن با مقاصد اجتماعی و ارتباطی را نشان می دهند.این گونه های نوشتاری متفاوت، به نویسنده مبتدی نشان می دهند که نوشتن می تواند به دلایل متفاوتی صورت گیرد. او در می یابد که نوشتن صرفاً موضوعی برای ادامه تحصیل نیست ، بلکه ابزار ضروری و مفیدی برای ارتباط با دیگران است  .

 تشویق دانش آموزان به نوشتن گروهی

معلم می تواند شاگردان را به گروه های کوچک تقسیم و آن ها را به نوشتن داستان ترغیب کند و یا عبارت ناقصی به آن ها بدهد تا خودشان تکمیل کنند  .

بهتر است قبل از این که معلم از کودک بخواهد داستان بنویسد، مختصری در مورد طرز نوشتن آن توضیح دهد. او می تواند از فعالیت های نوشتاری متناسب با سن کودک استفاده کند. کودکان موقعی از خلق داستان خود لذت می برند که قبلاً فن نوشتن آن را آموخته باشند.

استفاده از انواع محصولات نوشتاری معنی دار

محصولات نوشتاری متناسب با سن کودکان بسیار زیادند و در کتاب هایی که به آموزش نوشتن اختصاص دارند، به تفضیل موجودند. در استفاده از انواع محصولات نوشتاری مناسب، معلم باید به چند نکته توجه داشته باشد: برای این که کودک دریابد رابطه میان یک کلمه و آنچه این کلمه بدان ارجاع می دهد، دلبخواهی است، معلم می تواند از تصویر واژه استفاده کند؛ یعنی از نقاشی، طرح و یا عکس، در کنار کلمه تایپ شده استفاده کند.

 بسط داستان نیز فعالیتی است که کودک در طول آن، از خود مطلبی به کتاب داستان اضافه می کند. این فعالیت به این صورت است که معلم با صدای بلند کتاب داستانی را می خواند و کودکان را تشویق می کند که به طور شفاهی مطالبی را بدان اضافه کنند. با این تمهید هم زبان شفاهی و هم زبان نوشتاری کودکان تقویت می شود. زیرا به این ترتیب آن ها آنچه را که به طور شفاهی می گویند، می نویسند. معلم با خواندن نوشته کودک و نشان دادن واکنش نسبت به آن ( البته واکنش نسبت به خود مطلب و نه نحوه نوشتن آن )، موردی از نقش ارتباطی نوشتن را به کودک نشان می دهد. از طرف دیگر با برگرداندن نوشته کودک به او، طریقه پاسخ دادن و نیز صحیح نویسی را به کودک آموزش می دهد. نکته قابل توجه دیگر این است که در هنگام آماده کردن فعالیت های نوشتاری برای کودکان ، معلم باید مشخص کند، آیا این نوع نوشتن فقط برای تمرین است یا این که هدفمند است ؛ یعنی معنا و هدفی برای آن پیش بینی شده است. اگر هدف از نوشتن برای کودک روشن باشد، انگیزه او برای تولید نوشته های دارای کیفیت بالا افزایش می یابد.

 اهمیت توجه به خصوصیات فردی کودک

معلم خاص کودکان مبتدی باید متوجه این نکته باشد که سطوح نوشتاری فراگیران متنوع است. دانش آموزانی که تجربه محدودی از کتاب دارند یا ناتوانی خاصی دارند، هنوز در سطوح بسیار ابتدایی مهارت نوشتن هستند، در حالی که برخی از همسالان آن ها به راحتی نام خود را می نویسند و برخی دیگر، از املای من درآوردی استفاده می کنند .تفاوت توانایی های نوشتاری کودکان، به رشد فیزیکی، اجتماعی و شناختی آن ها و میزان آشنایی آن ها باسواد ( قبل از آموزش رسمی ) بستگی دارد. معلمی که به کودکان آموزش می دهد، باید اجازه دهد که هر کودک با آهنگ خاص خود پیش رود و برای فردیت او ارزش قائل شود.

 منبع:

مریم دانای طوسی

مجله رشد آموزش ابتدایی ، شماره 7