موقعیت جغرافیایی قم :

         استان قم با وسعت 11526 کیلومتر مربع از شمال به استان تهران (شهرستان های ورامین و ری) ، از شرق به استان سمنان (شهرستان گرمسار) ، ازغرب به استان مرکزی (شهرستان های ساوه ، تفرش ، آشتیان ،دلیجان ومحلات ) و ازجنوب به استان اصفهان (شهرستان کاشان) محدود می شود . استان قم دارای یک شهر ، پنج بخش ( مرکزی ، کهک ، سلفچگان ،خلجستان و جعفرآباد) نه دهستان و 222 آبادی دارای سکنه بوده است.

     استان قم در شرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1385 دارای 1046737 نفر جمعیت بوده است که از نظر پراکندگی جغرافیایی ، بیش تر جمعیت استان ( حدود 92 درصد جمعیت) در شهر قم متمرکز شده اند وبقیه ی جمعیت (8درصد) در دیگر نقاط شهری و روستاهای استان ساکن بوده اند.

     این استان به جهت همجواری با کویر مرکزی از آب و هوای بیابانی برخوردار است ومهترین رودخانه بخش مرکزی استان قم «قمرود» می باشد که با طول 228 کیلومتر از کوه های داران و خوانسار سرچشمه می گیرد و به همراه رودخانه قره سو به مسیله می ریزد . کوه ها در قسمت جنوب و جنوب غربی (ارتفاعات اردهال) این استان قرار دارد که کوه علیق ، تخت ، سرحوض، گلستان ، کوه خضر ، دوبرادران از کوه های مهم استان و اطراف شهر قم می باشند.

      دریاچه حوض سلطان یا دریاچه شاهی به صورت یک حوضه کویری است که در گوشه دریاچه نمک واقع شده است که در تابستان سفید مایل به قهوه ای و کویر کامل می باشد و در زمستان و بهار به صورت دریاچه ای ظاهر می شود . در گذشته این دریاچه بخشی از دریاچه نمک (مسیله) بوده ولی امروز از آن جدا افتاده است و در کنار اتوبان قم ـ تهران قرارد دارد.

   دریاچه نمک (مسیله) محصور بین ارتفاعات می باشد و میزان نمک آن بسیار زیاد است که رودهای جاجرود، کرج ، حبله رود ، شور و عبررود به آن می ریزد . در این دریاچه فقط در زمستان آب یافت می شود و در فصل تابستان به جای آب ورقه های نمک جلب نظر می کند .

   استان قم به دلیل تنوع ناهمواری دارای انواع آب و هواست :

1-     آب و هوای نیمه مرطوب و معتدل : این نوع آب و هوا در مناطق پایکوهی و کوهستانی خلجستان و کهک قرارد ارد . در این منطقه آب و هوایی ، میانگین بارش سالینانه بیش از 200 میلی متر و میانگین دمای سالیانه ، کمتر از 14 درجه ی سانتی گراد است .

2-     آب و هوای نیمه خشک و گرم : این نوع آب و هوا در بخش مرکزی و شمالی استان قرار دارد . در این منطقه ی آب و هوایی ، میانگین بارش سالیانه بین 125 تا 215 میلی متر و میانگین دمای سالیانه 14 تا 19 درجه ی سانتی گراد است .

3-     آب و هوای خشک و گرم : مناطق بیابانی شرق استان قم دارای آب و وهوای خشک است . در این مناطق ، میانگین بارش سالینانه کم تر از 125 میلی متر و میانگین دمای سالیانه بیش از 19 درجه ی سانتی گراد است .

وجه تسمیه قم :

   در مورد تسمیه قم نظرات و اقوال مختلفی ذکر شده که به چند نمونه اشاره می شود :

  1-طبق نوشته تاریخ قم (تالیف سال 378 هـ ق) در ایام قدیم آب رودخانه (تیمره) (سیمره یا اناربار یا رودخانه قم) جمع می شد و آن قدر گیاه و سبزه در اطراف این آب ها می رویید که دشت کبود مشهور بوده ، چون محل جمع شدن آب را به زبان عربی « قم » گویند اینجا را نیز قم نامیدند.

2-در اثر کثرت گیاه و علف که در اطراف رودخانه اناربار وجود داشت ، مردم در اطراف آن چادر زندند و خانه بنا کردند که آن خانه ها به فارسی کُومه نام داشت و به مرور زمان «کومه» تبدیل به «کُم» شد،‌پس آن را معرّب گردانیده و «قُم» نامیدند.

3-در مقابل رود اناربار چشمه ای پرآب بود که به آن «کُپ» می گفتند، رودخانه ای که از آن چشمه می آمد «کُپ رود» نام داشت ، سپس کپ رود معرب گشت و «قمرود» نامیده شد و آن محل را مناسب با نام آن رودخانه « قم» گفتند.

4-چون شهر قم را « قمساره بن لهراسب» ، بنا کرد نام قم از قمساره گرفته شده است .

5-وقتی اعراب اشعری به قم آمدند در اطراف قم خیمه هایی زده که کم کم تبدیل به روستا شد که تعداد آن به 7 روستا رسید که نام این روستاها را «کُمیدان» پس از مدتی به اختصار «کُم» و سپس قم گفتند.

6- در روایت است چون پیامبر هنگام معراج شیطان را در این مکان دید به او قرمود : قم یا مَلعون از آن به بعد شهر را قم گفتند.

7-چون اهل این شهر با قائم آل محمد جمع شوند و ساکنان آن قم را گفتند . از چندین وجه تسمیه که برای شهر قم آمد که مورد اولی و دومی درست تر به نظر می رسد.

القاب قم :

   شهر قم القابی چون : دارالمومنین، دارالعباد ، دارالموحدین ، دارالعلم ، خاک فرج ، مدینه المومنین ، بلده المومنین ، دارالمدینه المومنین می باشد.

تاریخچه قم :

الف : قم در پیش از اسلام

      قم یکی از شهرهای باستانی ایران می باشد ، باستان شناسانی مانند « گیرِشیمن» کناره های غربی ایران (قم ـ سیلک کاشان ـ ساوه) را قدیمی ترین مناطقی می دانند که جماعات اولیه انسانی در آن استقرار یافته و تمدن های اولیه را پی ریزی کردند که نتایج کاوش های باستان شناختی در منطقه « قمرود» نیز مؤید این امر است که بر اساس آن قدمت قم به چندین هزار سال پیش می رسد.

    برخی از مورّخین بنای قم را به زمان پیشدادیان یعنی تهمورث نسبت داده اند که فردوسی در شاهنامه خود شهر قم را در کنار شهرهای عصر پیشدادیان و کیانیان آورده است .

 بفرمود عهد قم و اصفهـان                           نهاد بزرگان و جای مهان

 نوشتن زمشک و زعنبردبیر                          یکی نامه از پادشا بر حریر

اطلاعات چندانی در مورد قم در زمان هخامنشیان و اشکانیان وجود ندارد ، ولی در دوره ساسانیان قم یکی از مهمترین دژها و قلعه ها بود و خسرو پروریز وقتی کشور را به چهار قسمت تقسیم کرد قم را جزو شهرهای قسمت دوم قرار داد.